Rusa/Ĉapitro Kvar

Fleksio

En la rusa fleksiiĝas substantivoj, adjektivoj, participoj, numeraloj, pronomoj kaj verboj.

Gramatikaj kategorioj

Rusaj vortoj povas havi sekvajn gramatikajn ecojn de kiuj dependas fleksio de ili kaj de ligitaj vortoj:

• genro (род) — ina, malina aŭ neŭtra (мужско́й, же́нский, сре́дний род);
• persono (лицо́) — 1a, 2a aŭ 3a;
• nombro (число́) — singularo aŭ pluralo (еди́нственное, мно́жественное число);
• uleco (одушевлённость) — ula aŭ neula (одушевлённое, неодушевлённое), gravas nur por akuzativo.

Reguloj de fleksio

Substantivoj havas konstantan genron kaj ulecon kiuj influas al deklinacio. Ĝenerale ulaj estas homoj kaj bestoj, ceteraj estas neulaj krom raraj esceptoj. Substantivoj deklininaciiĝas en nombroj kaj kazoj.

Adjektivoj akordiĝas per genro, nombro, uleco kaj kazo kun la priskribataj substantivoj.

Verboj akordiĝas kun sia subjekto per:

• genro nur en pasinta tempo kaj subjunktivo;
• persono en nuna kaj estonta tempo;
• nombro en ĉiuj formoj krom infinitivo.

Krome verboj fleksiiĝas en tempoj.

Numeraloj havas genron aŭ nombron de la nombrata aŭ numerata substantivo. Numeraloj deklinaciiĝas same kiel substantivoj kaj adjektivoj. La kazo de nombrataj substantivoj ne ĉiam samas kun kazo de la numeralo, pri tio ekzistas specialaj reguloj.

Kazoj (Падежи́)

Substantivoj, adjektivoj, participoj, numeraloj kaj pronomoj deklinaciiĝas en kazoj kaj nombroj. Kutime oni diferencigas 6 kazojn en la rusa:

• nominativo (имени́тельный),
• akuzativo (вини́тельный),
• genitivo (роди́тельный),
• dativo (да́тельный),
• instrumentalo (твори́тельный),
• prepozitivo (предло́жный).

Krome por kelkaj substantivoj ekzistas lokativo (la dua prepozitivo), uzata kun la prepozicioj "в" (en) kaj "на" (sur) kiam oni indikas lokon, kaj la dua genitivo, kiu kongruas al la esperanta prepozicio "da" kaj ĉiam ŝanĝebla per kutima genitivo. En neliteratura parolado oni uzas tiel nomatan novan vokativon (зва́тельный паде́ж). Malnova vokativo uzatas nur en malnovaj fabeloj kaj proverboj.

Substantivojn oni klasigas al deklinacitipoj laŭ finaĵoj en kazoj. Krom ŝanĝo de finaĵo ofte eblas alternado de unu aŭ iam du vokalaj literoj en la baza parto de vorto. Akcento depende de vorto povas transiri en diversaj kazoj de finaĵo al bazo kaj male. Ekzistas vortoj, kiuj dekliniĝas malregule aŭ neniam ŝanĝiĝas.

Kazo	Substantivaj finoj		Adjektivaj / pronomaj finoj
	Singularo	Pluralo	Singularo			Pluralo
			malina	neŭtra	ina
nominativo	-а, -я, -о, -е, -ё, -й, -ь, -	-а, -я, -и, -ы	-ый, -ой, -ий / -, -ь, -й	-ое, -ее / -о, -е, -ё	-ая, -яя / -а, -я	-ые, -ие / -ы, -и
genitivo	-а, -я, -и, -ы	-ов, -ёв, -ев, ей, -й, -ь, -	-ого, -его		-ой, -ей	-ых, -их
akuzativo	-а, -я, -у, -ю, -о, -е, -ё, -й, -ь, -	samas kun genitivo por ula aŭ nominativo por neula	samas kun genitivo por ula aŭ nominativo por neula	samas kun nominativo	-ую, -юю / -у, -ю	samas kun genitivo por ula aŭ nominativo por neula
dativo	-у, -ю, -и, -е	-ам, -ям	-ому, -ему		-ой, -ей	-ым, -им
instrumentalo	-ом, -ем, -ём, -ой, -ей, -ёй, -ью (poete -ою, -ею, -ёю)	-ами, -ями	-ым, -им		-ой, -ей (poete -ою, -ею)	-ыми, -ими
prepozitivo	-е, -и	-ах, -ях	-ом, -ем / -ом, -ем, -ём		-ой, -ей	-ых, -их
prepozitivo 2	-и́, -у́, -ю́	samas kun prepozitivo
genitivo 2	-у, -ю, -и, -е	samas kun genitivo
nova vokativo	-ь, -	samas kun genitivo

En la tabelo post oblikvo estas finoj de pronoma deklinacitipo, laŭ kiu deklinaciiĝas kelkaj adjektivoj kaj substantivoj. Substantivoj devenintaj el adjektivoj deklinaciiĝas kiel adjektivoj. Kelkaj pronomoj deklinaciiĝas malregule.

Plejmulto de adjektivoj havas kromajn mallongajn nominativajn formojn, kiuj kutime uzatas kiel predikato kaj povas havi iom distingiĝan sencon.

Kelkaj ekzemploj

Kazo	Singularo						Pluralo	traduko
	malina	traduko	neŭtra	traduko	ina	traduko
N	до́брый челове́к	bona homo	до́брое се́рдце	bona koro	до́брая же́нщина	bona virino	до́брые лю́ди	bonaj homoj
mallonga	человек до́бр	homo estas bona	сердце до́бро	koro estas bona	женщина добра́	virino estas bona	люди до́бры́	homoj estas bonaj
G	до́брого челове́ка	de bona homo	от доброго се́рдца	de bona koro	до́брой же́нщины	de bona virino	до́брых люде́й	de bonaj homoj
A	доброго человека	bonan homon	доброе сердце	bonan koron	до́брую же́нщину	bonan virinon	до́брых люде́й	bonajn homojn
D	до́брому челове́ку	al bona homo	доброму се́рдцу	al bona koro	до́брой же́нщине	al bona virino	до́брым лю́дям	al bonaj homoj
I	до́брым челове́ком	per bona homo	добрым се́рдцем	per bona koro	до́брой же́нщиной	per bona virino	до́брыми людьми́	per bonaj homoj
P	о до́бром челове́ке	pri bona homo	о добром се́рдце	pri bona koro	о до́брой же́нщине	pri bona virino	о до́брых лю́дях	pri bonaj homoj

Esceptoj de deklinacio

• La vorto человек (homo) havas la pluralon человеки, tamen oni uzas ĝin tre malofte aŭ post nombroj, kutime anstataŭigante ĝin per la vorto люди (homoj), kiu ne havas singularon.
• La vorto люди havas nenorman instrumentalan finaĵon -ьми anstataŭ la kutima -ями.

Esceptoj de prononco

• La literon г en genitiva finaĵo -ого/-его oni legas kiel /v/, tiu regulo estas nur por adjektiva kaj pronoma deklinacio. ( доброго /dobrava/ )
• La literon д inter р kaj ц en la vorto сердце oni ne legas /sʲerce/.
• La formo до́бры́ povas havi akcenton sur unu el du vokaloj.

Noto pri traduko

La vorto bona havas du tradukojn en la rusa: добрый kaj хоро́ший. La duan oni uzas por la senco 1 ("taŭga") de ReVo: Posedanta la karakterizajn ecojn de sia speco; konforma al sia celo, destino, al la regulo, al la devo; taŭga laŭregula.

Ekzerco 1

Penu lerni la liston de substantivoj kaj iliaj kazoj.

Uzado de kazoj

• Akuzativon oni uzas same kiel en Esperanto krom kazoj priskribitaj en tabelo malsupre.
• Subjekto en frazoj precipe estas en nominativo, krom kun la vorto "нет" en la senco de "ne ekzistas", en tiu okazo oni uzas genitivon.
• Kiam en Esperanto oni uzas duan o-vorton en nominativo kun "kiel" aŭ sen ĝi, krom kun la vorto "estas" nur en formo de nuna tempo ("есть" kiun oni kutime forĵetas), en la rusa tia substantivo estas en instrumentalo. Ekzemple: Mi laboris kiel instruisto — Я рабо́тал учи́телем (instrumentalo de "учи́тель"); Mi faru vin ministro — Я сде́лаю тебя́ мини́стром (instrumentalo de "мини́стр"); sed Mi estas instruisto — Я учитель ("есть"="estas" mankas kaj "учитель" estas en nominativo). Fakultative ankaŭ adjektivo rilatanta al la subjekto povas esti en instrumentalo. Ekzemple: Arbaro estis verda — Лес был зелёным (eblas ankaŭ зелёный);
• Post prepozicio kiam en Esperanto estas nominativo, en la rusa oni uzas aliajn kazojn, depende de prepozicio kaj senco.
• Akuzativo anstataŭ kutima kazo post prepozicio por indiki direkton en la rusa eblas nur post "на", "в"¸ "за" kaj "под" (sur, en, malantaŭ kaj sub respektive)

Prepozicioj, postpozicioj kaj kazoj en la rusa

prepozicio	kazo	traduko	rimarkoj
	D	al, por	pri ricevanto de rezulto de ago
к, ко		al	pri movado; cetere oni uzas "к" aŭ ne uzas depende de verbo
благодаря́		danke al
вслед*, восле́д*		sekvante post, post -n
напереко́р*, назло́*		spite al
вопреки́*, проти́вно		malgraŭ	pri kondiĉo, instrukcio
согла́сно, соотве́тственно, сообра́зно		laŭ
соразме́рно		konforme al
подо́бно		simile al
по		laŭ	pri kondiĉo aŭ direkto
по		po	pri kvanto
по	N	po	kun nombroj finataj ne per 1
а-ля́		simile al, kvazaŭ
	G2	da
	G	de, da
от, ото		de
до		ĝis
свы́ше, сверх		pli ol	pri kvanto
во вре́мя, втече́ние		dum
вро́де, наподо́бие		simile al
среди́, средь		inter, en mezo de
посреди́, посреди́не, посереди́, посереди́не, посере́дь		en mezo de
внутри́		ene de
вну́трь, вовну́трь		enen de, en -n
пове́рх, све́рху, сверх		sur	kovrante ion
наверху́, све́рху		supre de
внизу́, сни́зу		malsupre de
из, изо		el
из-за, ввиду́, всле́дствие		pro	pri kialo
из-за		el malantaŭ	pri komenca loko de movo
из-под		el sub
из-под		de	pri ujo, taro
вдоль		laŭ	pri direkto
вне		ekster
вокру́г, вкру́г, круго́м		ĉirkaŭ
о́коло		apud
вблизи́, близ, во́зле, по́дле		apud, ĉe	pri loko
ми́мо		preter
кро́ме, поми́мо, сверх		krom
для		por
ра́ди*		por
без, безо		sen
про́тив, супроти́в		kontraŭ
напро́тив, насупроти́в		kontraŭ	pri loko
вме́сто, взаме́н, наме́сто		anstataŭ
по́сле		post
пре́жде		antaŭ	pri tempo, vico
накану́не		antaŭ unu tago de
у, о́бок		ĉe
насчёт		pri
относи́тельно		rilate al, koncerne al
касаемо, касательно		koncerne al
впереди́, спе́реди		antaŭ	pri loko
вперёд		antaŭ -n
вперёд		pli frue ol
сза́ди, позади́		malantaŭ	pri loko
вы́ше		super, pli ol
ни́же		sub
посре́дством, с по́мощью, путём		per
с, со		ekde, de, desur	pri komenca tempo aŭ punkto sur io
	I	kun
		okaze de	gratulo
		per	pri ilo
		de	pri faranto
		kiel	pri rolo, profesio, posteno
ме́жду, меж		inter
пе́ред, передо, пред, предо		antaŭ
над		super
за	I, A**	trans, malantaŭ, post
под, подо		sub
о, об, обо	P	pri
при		ĉe
на		sur
на		ĉe, en
в, во		en, je
в, во	P2, A**	en
на		sur
		ĉe	pri urboj aŭ homoj ĉe rivero
о, об, обо	A	sur -n	pri bato
про		pri
сквозь		tra	pri movado, rigardo
че́рез, чрез		trans -n, tra
		trans	pri loko
		post	pri tempo
спустя́*		post	pri tempo
тому́ наза́д, наза́д		antaŭ	postpozicio pri tempo
включа́я		inkluzive -n, inkluzive de
исключа́я		krom
несмотря́ на		malgraŭ

* Uzebla ankaŭ kiel postpozicio.
** Akuzativoj en Esperanto kaj en la rusa kongruas.

Pronomoj

Deklinacio de personaj pronomoj.

Esperantaj	Rusaj
	N	G kaj A	D	I	P
mi	я	меня́	мне	мной	обо мне́
ni	мы	нас	на́м	на́ми	о на́с
vi	вы	вас	вам	ва́ми	о ва́с
ci	ты	тебя́	тебе́	тобо́й	о тебе́
li	он	его́ /jevó/, от него́ /nʲevó/	ему́, к нему́	им, с ним	о нём
ĝi (neŭtra genro)	оно́
ŝi	она́	её, от неё	ей, к ней	ей, с ней	о не́й
ili	они́	их, от них	им, к ним	и́ми, с ни́ми	о ни́х
si		себя́	себе́	собо́й, собо́ю	о себе́

Kiel vi vidas el la tabelo, ĉiuj personaj pronomoj havas nenorman nominativon.

Formoj de pronomoj de 3-a persono, krom nominativo, havas н- en la komenco kiam ili estas uzata kun prepozicio.

En instrumentalo la lastan -й oni povas anstataŭigi per -ю, same kiel en la lasta linio de la tabelo.

La pronomo себя́ ne havas nominativon. Oni uzas la pronomon ne nur por tria persono, kiel en Esperanto, sed ankaŭ por la unua kaj la dua.

Pronomoj de 3-a persono havas genron, kiu devas akordiĝi al la genro de subkomprenata substantivo

Deklinacio de ĉi tiuj pronomoj ne dependas de uleco.

Deklinacio de posesivoj.

Deklinacio de tiuj pronomoj estas pli regula.

Esperantaj	Rusaj
	N, A neula			N ina	G, A ula malina kaj neŭtra	G, A ula, P pluralo	G, D, I, P ina	A ina	malina kaj neŭtra		I malina kaj neŭtra, D plurala	I plurala
	malina	neŭtra	pluralo						D	P
mia	мой	моё	мои́	моя́	моего́	мои́х	мое́й	мою́	моему́	о моём	мои́м	мои́ми
nia	наш	на́ше	на́ши	на́ша	на́шего	на́ших	на́шей	на́шу	на́шему	о на́шем	на́шим	на́шими
via	ваш	ва́ше	ва́ши	ва́ша	ва́шего	ва́ших	ва́шей	ва́шу	ва́шему	о ва́шем	ва́шим	ва́шими
cia	твой	твоё	твои́	твоя́	твоего́	твои́х	твое́й́	твою́	твоему́	о твоём	твои́м	твои́ми
sia	свой	своё	свои́	своя́	своего́	свои́х	свое́й	свою́	своему́	о своём	свои́м	свои́ми
lia ĝia (neŭtra genro)	его́
ŝia	её
ilia	их

En instrumentalo la lastan -й oni povas anstataŭigi per -ю.

Nombroj

Nombroj en la rusa konsistas el unu aŭ pli vortoj. Deklinaciiĝas ĉiuj nombraj vortoj kiel priskribite en la tabelo. Formoj de nombrataj substantivoj aŭ adjektivoj dependas de la lasta nombra vorto. La lasta nombra vorto akordiĝas kun la nombrato per genro kaj uleco. Genron havas nur la nombroj: один (unu) — malina, одна — ina, одно — neŭtra, два (du) — malina kaj neŭtra, две — ina kaj оба (ambaŭ) — malina kaj neŭtra, обе — ina.

• Se la lasta estas formo de vorto один (unu), la nombrato estas en singularo en sama kazo kun la nombro.
• Se la lasta estas vortoj оба, обе (ambaŭ), два, две (du), три (tri) aŭ четыре (kvar) en nominativo aŭ en akuzativo ne ula , la nombrata substantivo estas en singulara genitivo sed adjektivoj estas en plurala genitivo.
• Por ceteraj nombroj se la nombro estas en nominativo, la nombrato estas en plurala genitivo.
• En ceteraj kazoj la nombrato estas en pluralo en sama kazo kun la nombro.
• La nombroj ноль=нуль (nulo), kaj ĉiuj vortoj signifantaj nombrojn ne malpli ol mil (ты́сяча=mil, миллио́н=miliono, ktp), gramatike ne estas numeraloj en la rusa sed kutimaj substantivoj kaj premisas (se ne sekvas alia nombra vorto) ke la sekvanta nombrata vorto ĉiam estu en plurala genitivo.

Por faciligi lernadon de la kazoj kaj ilia sinsekvo, oni ofte uzas memorhelpilon Иван родил девчонку, велел тащить пелёнку.

Kroma informo