Latina/Numeraloj
Vidu ankaŭ kromĉapitron pri Romanaj ciferoj.
Numeraloj
redaktiNumeraloj aŭ nombrovortoj estas, kompreneble, vortoj por esprimi nombrojn: plej ofte por diri kiom io estas, sed ankaŭ por esprimi konceptojn kiel ordo (unua, dua, tria), nombro da fojoj (unufoje, dufoje, trifoje) ktp. En latino ni povas (almenaŭ ĉe ne grandaj nombroj) distingi la jenajn tipojn de numeraloj:
- Kardinala esprimas, kiom da elementon havas aro: ūnus (unu), duo (du), quīnqāgintā (kvindek).
- Orda diras, kioma iu elemento estas en aro: prīmus (unua), secundus (dua), quīnquāgēsimus (kvindeka).
- Adverbia en latino plej ofte esprimas, kiom da fojojn io okazas: semel (unufoje; unue), bis (dufoje; due), quīnquāgiēns (kvidekfoje; kvindeke).
- Multiplika esprimas, kiomobla io estas: simplex (unuobla), duplex (duobla).
- Distribua esprimas, kiomope aŭ po kiom io dividiĝas: singulī (po unu), bīnī (po du).
Kardinalaj
redaktiKardinalaj numeraloj ĝis tri estas deklinacieblaj vortoj, kvazaŭ adjektivoj; kvar kaj pli grandaj jam ne deklinaciiĝas.
Unu ĝis tri
redaktiŪnus, -a, -um “unu” plej similas al duadeklinacia adjektivo, sed fakte ĝia deklinacio estas pronomeca, tio signifas, ke en singulara genitivo ĝi havas (ĉiugenre) -īus kaj en dativo -ī.
La vorto ūnus havas ankaŭ pluralon. Tiu tamen ne uziĝas same kiel la Esperanta “unuj”; ĝi uziĝas tiam, kiam la priskribata vorto estas en pluralo, sed havas singularan signifon (ekz. litterae – laŭvorte “literoj”, fakte “letero” – ūnārum litterārum “de unu letero”; aŭ castra “tendaro” – ūnīs castrīs “al unu tendaro”).
| numeralo | Ūnus, -a, -um | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Singularo | Pluralo | |||||||
| vira | ina | neŭtra | vira | ina | neŭtra | |||
| Nominativo | ūn-us | ūn-a | ūn-um | ūn-ī | ūn-ae | ūn-a | ||
| Genitivo | ūn-īus | ūn-ōrum | ūn-ārum | ūn-ōrum | ||||
| Dativo | ūn-ī | ūn-īs | ||||||
| Akuzativo | ūn-um | ūn-am | ūn-um | ūn-ōs | ūn-ās | ūn-a | ||
| Vokativo | ūn-e | ūn-a | ūn-um | ūn-ī | ūn-ae | ūn-a | ||
| Ablativo | ūn-ō | ūn-ā | ūn-ō | ūn-īs | ||||
La vorto duo, duae, duo uziĝas jam nur plurale. Ĝia deklinacio estas malregula; fakte ĝi baziĝas sur la iama gramatika nombro dualo, kiun havis praa latino. Same kiel duo deklinaciiĝas ankaŭ la vorto ambō, ambae, ambō “ambaŭ”.
| numeralo | Duo, duae, duo | |||
|---|---|---|---|---|
| Singularo | ||||
| vira | ina | neŭtra | ||
| Nominativo | du-o | du-ae | du-o | |
| Genitivo | du-ōrum | du-ārum | du-ōrum | |
| Dativo | du-ōbus | du-ābus | du-ōbus | |
| Akuzativo | du-ōs / du-o | du-ās | du-o | |
| Vokativo | du-o | du-ae | du-o | |
| Ablativo | du-ōbus | du-ābus | du-ōbus | |
Trēs, tria estas kvazaŭ regula triadeklinacia adjektivo.
| numeralo | Trēs, tria | |||
|---|---|---|---|---|
| Singularo | ||||
| vira | ina | neŭtra | ||
| Nominativo | tr-ēs | tr-ia | ||
| Genitivo | tr-ium | |||
| Dativo | tr-ibus | |||
| Akuzativo | tr-ēs | tr-ia | ||
| Vokativo | tr-ēs | tr-ia | ||
| Ablativo | tr-ibus | |||
Kvar ĝis dudek
redaktiNumeraloj pli grandaj ol tri ne deklinaciiĝas.
| 1 | ūnus, -a, -um | 11 | ūndecim |
| 2 | duo, duae, duo | 12 | duodecim |
| 3 | trēs, tria | 13 | trēdecim |
| 4 | quattuor | 14 | quattuordecim |
| 5 | quīnque | 15 | quīndecim |
| 6 | sex | 16 | sēdecim |
| 7 | septem | 17 | septendecim |
| 8 | octō | 18 | duodēvīgintī |
| 9 | novem | 19 | ūndēvīgintī |
| 10 | decem | 20 | vīgintī |
Kiel vi vidas, numeraloj de “dek unu” ĝis “dek sep” estas kunmetaĵoj de la sendekaj formoj (tamen ofte kripligitaj) kaj -decim, varianto de decem. “Dek ok” kaj “dek naŭ” male esprimiĝas per subtraho de “dudek”, kvazaŭ “du-ĝis-dudek” kaj “unu-ĝis-dudek”.
Dudek ĝis cent
redaktiTiuj ĝi vortoj mem ankaŭ ne deklinaciiĝas.
| 20 | vīgintī |
| 30 | trīgintā |
| 40 | quadrāgintā |
| 50 | quīnquāgintā |
| 60 | sexāgintā |
| 70 | septuāgintā |
| 80 | octōgintā |
| 90 | nōnāgintā |
| 100 | centum |
Post la dek-vortoj povas sekvi vortoj de nombroj por unu ĝis naŭ, same kiel en Esperanto. Ekz. vīgintī quattuor “dudek kvar”, nōnāgintā septem “naŭdek sep”. Alia rimedo estas diri unue la malpli grandan nombron kaj ligi ĝin al la dekvorto per et: quīquāgintā quīnque = quīnque et quīnquāgintā; vīgintī duo = duo et vīgintī.
Ūnus, duo kaj trēs en kunmetaĵoj ja deklinaciiĝas: sexāgintā trium hominum “de sesdek tri homoj”.
Tamen la nombroj finiĝantaj per “ok” kaj “naŭ” kreiĝas laŭ la modelo de duodēvīgintī kaj ūndēvīgintī: subtrahe de la sekvonta deko. Do “tridek ok” estas duodēquadrāgintā kaj “sepdek naŭ” estas ūndēoctōgintā. Sed “naŭdek ok” kaj “naŭdek naŭ” jam estas kunmetaj: nōnāgintā octō / octō et nōnagintā ktp., ne subtrahiĝas de centum.
Centoj
redaktiCentum ne deklinaciiĝas, sed la vortoj por “ducent”, “tricent” ktp. estas denove ja deklinacieblaj vortoj, kvazaŭ pluralaj adjektivoj de unua/dua deklinacio. Do quīngentae fēminae “kvincent virinoj”, quīngentōrum virōrum “de kvincent viroj” ktp.
| 100 | centum |
| 200 | ducentī, -ae, -a |
| 300 | trecentī, -ae, -a |
| 400 | quadringentī, -ae, -a |
| 500 | quīngetī, -ae, -a |
| 600 | sescentī, -ae, -a |
| 700 | septingentī, -ae, -a |
| 800 | octingentī, -ae, -a |
| 900 | nōngentī, -ae, -a |
Miloj
redaktiLa vorto por “mil” estas mīlle. En singularo ĝi mem ne deklinaciiĝas; do mīlle mīlitēs, mīlle mīlitibus ktp. Sed pluraj miloj jam deklinaciiĝas:
| numeralo | Mīlle | ||
|---|---|---|---|
| Singularo | Pluralo | ||
| Nominativo | mīlle | mīl-ia | |
| Genitivo | mīl-ium | ||
| Dativo | mīl-ibus | ||
| Akuzativo | mīl-ia | ||
| Vokativo | mīl-ia | ||
| Ablativo | mīl-ibus | ||
Pluraj mīlia kondutas kiel substantivoj kaj post ili sekvas genitivo:
- “du mil ĉevaloj” = “du miloj da ĉevaloj” = duo mīlia equōrum
- “al kvindek mil homoj” = “al kvindek miloj da homoj” = quīnquāgintā mīlibus hominum
Ordaj
redaktiĈiuj ordaj numeraloj estas regulaj adjektivoj de unua/dua deklinacio.
Unua ĝis dudeka
redaktiĈe “dek-tria” ĝis “dek-sepa” deklinaciiĝas ĉiu vorto el la duopo.
| 1 | prīmus, -a, -um | 11 | ūndecimus, -a, -um |
| 2 | secundus, -a, -um | 12 | duodecimus, -a, -um |
| 3 | tertius, -a, -um | 13 | tertius decimus |
| 4 | quārtus, -a, -um | 14 | quārtus decimus |
| 5 | quīntus, -a, -um | 15 | quīntus decimus |
| 6 | sextus, -a, -um | 16 | sextus decimus |
| 7 | septimus, -a, -um | 17 | septimus decimus |
| 8 | octāvus, -a, -um | 18 | duodēvīcēsimus, -a, -um |
| 9 | nōnnus, -a, -um | 19 | ūndēvīcēsimus, -a, -um |
| 10 | decimus, -a, -um | 20 | vīcēsimus, -a, -um |
Pli ol dudeka
redaktiPli grandaj ordaj numeraloj kreiĝas pli malpli regule:
- anstataŭ -gintā venas -gēsimus
- anstataŭ -gentī aŭ -centī – -gentēsimus aŭ -centēsimus
“Trideka” estas trīcēsimus, “centa” cetēsimus.
Anstataŭ secundus en kunmetaj ordaj nombroj uziĝas la vorto alter.
Ekzemploj:
- “trideka tria” – trīcēsimus tertius
- “sesdeka sepa” – sexāgēsimus septimus
- “dudeka dua” – vīcēsimus alter
- “ducenta okdeka oka” – ducentēsimus duodēnōnagentēsimus
Ceteraj
redaktiJen ekzemploj de la ceteraj renkonteblaj specoj de numeraloj.
Adverbiaj
redaktiAdverbiaj numeraloj esprimas nombron da fojoj: “unufoje”, “dufoje” ktp.
| 1 | semel |
| 2 | bis |
| 3 | ter |
| 4 | quater |
| 5 | quīnquiēs |
| 6 | sexiēs |
| 10 | deciēns |
| 20 | vīcēns |
Multiplikaj
redakti“Unuobla”, “duobla” ktp. Estas triadeklinaciaj adjektivoj.
| 1 | simplex, -plicis |
| 2 | duplex, -plicis |
| 3 | triplex, -plicis |
| 4 | quadruplex, -plicis |
| 10 | decemplex, -plicis |
Distribuaj
redakti“Unuopaj / po unu”, “duopaj / po du” ktp.; pluralaj unua/dua-deklinaciaj adjektivoj.
| 1 | singulī, -ae, -a |
| 2 | bīnī, -ae, -a |
| 10 | dēnī, -ae, -a |